اشاره: براي حضرت بقية الله عليه السلام دو غيبت است: عيبت صغرا و غيبت كبرا. هر يك از اين دو غيبت، چهار ويژگي خاص خود را دارد. ويژگي‏هاي عصر غيبت كبرا، براي شيعه پيامدها و چالش هايي، مانند ضعف در شناخت، متمركز نبودن رهبري شيعه، انشعاب در عقايد و... داشته است.
مؤلّف، در اين نوشتار، راهكارهاي امامان معصوم‏عليهم السلام را براي برداشتن آن چالش‏ها از پيش پاي شيعيان، مطرح و برسي مي‏كند.

1- ويژگي‏هاي غيبت كبرا
پس از زمينه سازي‏هاي عسكريين‏عليهما السلام امام مهدي‏عليه السلام رهبري خود را با سفير و نايبي شناخته شده، شروع كرد. ابوعمرو عثمان بن سعيد عَمْري، نزد شيعيان، مقامي والا داشت. او، از دوران نوجواني، در خدمت امامان‏عليهم السلام بود. در دَه سال آخر زندگي امام هادي‏عليه السلام رهبري سازمان وكالت را بر عهده داشت.(1) امام حسن عسكري‏عليه السلام نيز وكالت او را تأييد(2) و او را جانشين فرزندش مهدي‏عليه السلام معرّفي كرد. او بود كه مراسم تغسيل و تكفين و تدفين حضرت حسن عسكري‏عليه السلام را عهده دار شد. توقيعات حضرت مهدي‏عليه السلام توسّط وي، همچون گذشته، به دست شيعيان مي‏رسيد.(3)

در شماره‏هاي گذشته، پس از تبيين قلمروهاي بحث‏هاي تاريخي عصر غيبت كبرا، در نخستين قلمرو، به تاريخ زندگاني امام مهدي‏عليه السلام پرداختيم و آغازين بحث را به تمهيدات و زمينه سازي‏هاي فرهنگي و تربيّتي قرآن و پيامبر اسلام و اهل بيت عصمت‏عليهم السلام براي غيبت طولاني امام مهدي‏عليه السلام اختصاص داديم.
در اين مقاله، به دو سؤال درباره‏ي غيبت كبرا پاسخ مي‏دهيم.
سؤال يكم - چرا امام مهدي‏عليه السلام در محيطي كاملاً مخفيانه، زندگي خود را شروع كرد تا به تعليل و تحليل و استدلال بر غيبت او بپردازيم؟ آيا واقعاً اصل غيبت براي امام مهدي‏عليه السلام امري اجتناب‏ناپذير بوده است؟ آيا راه‏هاي ديگري براي رفع مشكل وجود نداشته است؟

سؤال دوم - چرا امام مهدي‏عليه السلام بايد غيبتي طولاني داشته باشد؟

پرسش يكم - آيا غيبت براي امام مهدي‏عليه السلام امري اجتناب‏ناپذير بوده است؟
انحرافِ مسيرِ خلافت - پس از پيامبر خاتم‏صلي الله عليه وآله وسلم - جامعه‏ي اسلامي و جهان اسلام را به حكومت حاكماني خودكامه و مستبد و حريص بر مُلك و زراندوز و شهوتران گرفتار كرد.
روايات پيامبر خاتم‏صلي الله عليه وآله وسلم مبني بر ضرورت براندازي قدرت حاكمانِ ستمگر و منحرف از صراطِ مستقيمِ و انسانيّت، به دست فرزندش مهدي موعود - كه از نسل حسين بن علي است - به گونه‏اي بود كه ستمگران را نسبت به تولّد و حضور مهدي آل محمدعليهم السلام حسّاس كرده بود.
دوستان و يارانِ اهل بيت‏عليهم السلام - كه از ستمگري حاكمان مستبد، به ستوه آمده بودند و انتظار قيام قائم آل محمدعليه السلام را در برابر ستمگري‏هاي خانه‏مان سوز مي‏كشيدند - همواره، از قائم آل محمد سؤال مي‏كردند و امامانِ معصوم نيز ضمنِ تبيينِ شرايط لازم براي يك قيام جهاني و گسترده، نويد تولّد و ظهور آن قائم آل محمدعليهم السلام را به شيعيان خود مي‏دادند و آنان را به انتظاري سازنده دعوت مي‏كردند.

مقدمه‏
 انديشه غيبت امام عصر (عج) و تبيين علت وقوع آن و روشن ساختن ابعاد اين حادثه مهم الهي و زدودن ابهامات از چهره تابناك آن، تأليف كتاب‏هاي بسياري را به دست دانشمندان قرن‏هاي نخستين از فرقه‏هاي مختلف اسلامي سبب شده است. متأسفانه از اين كتاب‏هاي بسيار، تنها اندكي در گذر زمان از گزند حوادث رهيده و به دست ما رسيده است. از ديگر مصادر اين بحث، جز نامي در كتب فهارس: همچون فهرست نجاشي (معروف به رجال نجاشي) و فهرست شيخ طوسي ديده نمي‏شود. با اين همه با باز كاوي آثار موجود، مي‏توان دريچه‏اي به كتب از دست رفته گشود و اين مهم وابسته به تنقيح مباني سبك جديدي از مباحث رجالي و كتابشناختي است كه از آن با نام ((منبع‏يابي)) مي‏توان ياد كرد.
 راقم سطور سال‏هاست كه به اهميت اين گونه مباحث پي برده، تلاش‏هاي گسترده‏اي در تبيين ابعاد نظري و تطبيقي اين بحث، انجام داده است كه اميدوارست توفيق تنظيم و نشر اين بحث‏ها نصيب وي گردد. نخستين سلسله اين مقالات، با نام ((الكاتب النعماني و كتابه الغيبة)) در سال 1419 در شماره سوم مجله علوم الحديث نشر يافت(1). مقاله حاضر ترجمه و تحرير مجدّد اين مقاله است. در اين تحرير، اين مقدمه و مطالب بسياري در متن افزوده شد و تغييراتي در مطالب آن به عمل آمد، لذا اين تحرير كاملتر از تحرير عربي مقاله به نظر مي‏رسد.

پيشگفتار

دوران غيبت صغري‏ با ويژگي‏هايي از ادوار پيشين و پسين خود، باز شناخته مي‏شود. از جمله مهم‏ترين وجوه تمايز اين دوران با دوره‏هاي پيشين - يعني عصر حضور ائمه‏عليهم السلام در رأس جامعه‏ي شيعه - محروم ماندن شيعيان از فيض حضور آشكار امام‏عليه السلام در متن جامعه است.